Οι Τηνιακές ξερολιθιές

Οι ξερολιθιές, αυτοί οι πέτρινοι τοίχοι αντιστήριξης που κρατάνε τις πεζούλες στα νησιά, οι μάντρες και οι φράχτες που χωρίζουν ιδιοκτησίες και ακολουθούν τα καλντερίμια, ακόμα και οι στάβλοι, οι αποθήκες και οι μύλοι, που φτιάχνονται εδώ και αιώνες στα νησιά του Ιονίου, του Αιγαίου, αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα, μόνο με πέτρα, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό -όπως τσιμέντο ή λάσπη- να τις ενώνει, δεν είναι μόνον αισθητικά εξαιρετικές αλλά ζωτικές για τους τόπους και τους κατοίκους τους.

Πώς θα ήταν τα νησιά μας χωρίς ξερολιθιές; Αγονοι ορεινοί όγκοι, μέρη ρημαγμένα από τον αέρα, αφιλόξενα για τον άνθρωπο και για τις δραστηριότητές του. Δεν είναι υπερβολές. «Το χώμα στα νησιά είναι λίγο και η κατωφέρεια μεγάλη», λέει ο λαογράφος, Αλέκος Φλωράκης, που εργάζεται στο Μουσείο Μαρμαροτεχνίας του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου Πειραιώς που λειτουργεί στον Πύργο της Τήνου.

«Αν δεν υπήρχαν αναβαθμίδες ή τράφοι, όπως τις λέμε εδώ, θα ήταν αδύνατον να επιβιώσει ο ντόπιος πληθυσμός». Στην Τήνο, δεν υπάρχει βουνό χωρίς τους δαντελωτούς πέτρινους σχηματισμούς. Αυτό που λέμε ελληνικό νησί δεν αποτελείται μόνο από καφέ χώμα και γαλάζια θάλασσα αλλά κυρίως από πέτρες. Πέτρες τιθασευμένες από τον άνθρωπο, τοποθετημένες με τάξη και αρμονία η μία πάνω στην άλλη, η μία δίπλα στην άλλη με σφήνες ή χωρίς, δεμένες μεταξύ τους με τους νόμους της ισορροπίας και της βαρύτητας, στέκουν αιώνιοι τοποτηρητές. Δημιουργούν ασύμμετρα γεωμετρικά σχήματα, επιβάλλουν τη δική τους αρχιτεκτονική τοπίου, στρίβουν, ανηφορίζουν ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους.
 

Σε όλη τους την περιπλάνηση επιμένουν στα κυκλικά και παράγωνα σχήματα και αποφεύγουν τις απόλυτες ευθείες και τις αυστηρές γραμμές των σύγχρονων γεωργικών παραγωγικών μονάδων. Αυτό είναι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Η έλλειψη συνδετικού υλικού, παράλληλα, τους δίνει τη δυνατότητα να προσαρμόζονται στην πίεση του εδάφους και του νερού, δημιουργώντας παραμορφώσεις. Σαν να έχουν ζωή, αλλάζουν σχήματα και γραμμές ανάλογα με τις συνθήκες. Ταυτόχρονα, αν για κάποιο λόγο καταστραφούν σε ένα σημείο, δεν πέφτουν ολόκληρες ούτε χρειάζονται συνολική αποκατάσταση του τοιχώματος, όπως με το τσιμέντο. Ουσιαστικά μιλάμε για μικρά αρχιτεκτονικά «θαύματα» που δυστυχώς όσο περνούν τα χρόνια χάνονται παράλληλα με την απομάκρυνση των νησιωτών από τον πρωτογενή τομέα και την εγκατάλειψη της υπαίθρου.
 

Πριν από μερικές δεκαετίες η αποκατάσταση της ξερολιθιάς αντιστήριξης αποτελούσε μέρος της ετήσιας ρουτίνας των αγροτών. Ο κ. Γιάννης Ψάλτης,προέδρος του Περιβαλλοντικού Συλλόγου «Φίλοι του Πρασίνου» στην Τήνο, θυμάται: «Τον Οκτώβριο, που δεν είχαμε πολλές αγροτικές εργασίες, ο πατέρας μου συγκέντρωνε όλη την οικογένεια για να φτιάξουμε τις βουλίστρες ή β'λίστρες, όπως λέμε στην τηνιακή ντοπιολαλιά τα κατεστραμμένα κομμάτια της ξερολιθιάς».
Σήμερα οι βουλίστρες είναι πολύ περισσότερες από τις «καλοστεκούμενες» ξερολιθιές. Η τεχνική που ακολουθείται από την εποχή την προϊστορικών χρόνων και η διατήρηση της οποίας δεν είναι μόνο χρήσιμη, αλλά αποτελεί μέγιστο θέμα πολιτισμού, χάνεται. Ο εφησυχασμός ότι δεν χρειάζεται πια να παράγουμε τοπικά προϊόντα ούτε να κρατήσουμε τα νερά μας, γιατί μπορούμε να τα αγοράσουμε και τα δύο από άλλα μέρη, καθώς και η πλήρης αδιαφορία της Πολιτείας για τη διάσωσή τους, έχει μετατρέψει τις ξερολιθιές σε ερείπια. Ετσι, σήμερα, τόνοι νερού και γόνιμου εδάφους χάνονται κάθε χρόνο στη θάλασσα, την ώρα που οι νησιώτες χρυσοπληρώνουν τα προϊόντα διατροφής και παρακαλάνε για λίγο υφάλμυρο νερό που έρχεται με την υδροφόρα...
 

Τρεις λόγοι για τους οποίους είναι πολύτιμη!
1. Συγκρατεί το χώμα και επιτρέπει την ανάπτυξη της γεωργίας σε περιοχές που διαφορετικά θα φύτρωναν μόνο φρύγανα και αγκάθια - αν δεν ήταν εντελώς γυμνές από βλάστηση εξαιτίας των ανέμων. Με την πέτρα ο άνθρωπος κατάφερε να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις που θα του επέτρεπαν να επιβιώσει σε δύσκολες κλιματολογικές συνθήκες και σε αφιλόξενα εδάφη. Τα νησιά του Αιγαίου αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα, γιατί μπορεί η θάλασσα να αποτελούσε για τους νησιώτες την βασική ανδρική απασχόληση, αλλά οι εναπομείναντες έπρεπε να εξασφαλίσουν τροφή όλο το χρόνο και ίσως να ενισχύσουν τα εισοδήματά τους όταν αυτό ήταν εφικτό. Μην ξεχνάμε ότι οι μεταφορές αγαθών δεν ήταν τόσο διαδεδομένο φαινόμενο όσο σήμερα και η βασική προϋπόθεση για την επιβίωση ήταν η αυτάρκεια σε είδη διατροφής. Οι ξερολιθιές μετέτρεπαν τα επικλινή εδάφη σε επίπεδα και δημιουργούσαν έτσι καλλιεργήσιμη γη. Στις πεζούλες ή αναβαθμίδες αυτές οι νησιώτες καλλιεργούσαν σχεδόν τα πάντα. Κηπευτικά, σιτάρι, όσπρια, αλλού ελιές, αμπέλια και συκιές, ακόμα και αμυγδαλιές στα Επτάνησα που το επιτρέπει το κλίμα. Τα ξηρικά ντοματάκια Σαντορίνης, οι άνυδρες μελιτζάνες, το ξυλάγγουρο,τα πράσινα φασολάκια αποτελούν μερικά από τα πιο γνωστά προϊόντα των νησιών. Ακόμα και βαμβάκι είχαν καταφέρει να καλλιεργήσουν στα χωράφια τους οι νησιώτες με τη σωστή χρήση της πέτρας.
 

2. Συγκρατεί το νερό της βροχής επιτελώντας ένα διπλό καθήκον. Αφ' ενός δεν αφήνει το γόνιμο έδαφος να διαβρωθεί και να παρασυρθεί προς τη θάλασσα και αφ' ετέρου συγκρατεί το πολύτιμο νερό που αργότερα θα καταλήξει σε χειμάρρους, αφού πρώτα έχει ποτίσει πολύ καλά το έδαφος. Σύμφωνα με τον παραδοσιακό τρόπο χτισίματος των αναβαθμίδων στην Τήνο, οι αγρότες δημιουργούσαν μια κλίση στο έδαφος προς το εσωτερικό και ένα περίπου μέτρο πριν από την επόμενη ξερολιθιά άνοιγαν ένα αυλάκι. «Εκεί θα κατέληγε η περίσσεια του νερού - το νερό δηλαδή που περίσσευε αφού είχε πετύχει όλη την καθίζηση που είναι δυνατόν να πετύχει», λέει ο κ. Ματθαίος Βίλλας, γεωπόνος από την Τήνο. «Το αυλάκι αυτό λέγονταν ξερεματιστής γιατί οδηγούσε το νερό στο διπλανό πέτρινο μονοπάτι-κανάλι και από εκεί στο ρέμα, όπου είχαν χτίσει μικρά φράγματα, με ξερολιθιά και λάσπη στο εσωτερικό, για να συγκρατήσουν το περισσευούμενο νερό του χειμώνα για τις καλοκαιρινές καλλιέργειες». Ένας κύκλος ζωής που διαιωνίζεται με τη βοήθεια της πέτρας, της ανθρώπινης επινοητικότητας και τεχνικής.
 

3. Αποτελούν καταφύγιο της άγριας ζωής, αν εστιάσουμε μόνο στον ρόλο τους ως δίκτυα που προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες ζωής τόσο για την πανίδα όσο και τη χλωρίδα της περιοχής. Στις κοιλότητές τους συναντάμε πολλά είδη λειχήνων που επιτρέπουν αργότερα την εγκατάσταση ανώτερων ειδών, ενώ βρίσκουμε και πολυάριθμα είδη φυτών και ζώων. Εκεί φύονται φυτά όπως ο αμάραντος, το σαπουνόχορτο, και ανάλογα με το κλίμα και την απόσταση από τη θάλασσα, μπορεί να συναντήσουμε αμπέλια και συκιές. Στους βιότοπους αυτούς συχνάζουν επίσης διάφορα είδη σαύρας, φίδια και σαλιγκάρια, ενώ στις σχισμές περνούν στη χειμερία νάρκη πολλά έντομα όπως οι γνωστές μας πασχαλίτσες.
 

Εκεί συντελούνται και τα διάφορα στάδια μεταμόρφωσης της πεταλούδας, οι αράχνες βρίσκουν την τροφή τους και στις μεγάλες κοιλότητες μπορεί να βρούμε σκαντζόχοιρους, τρωκτικά ακόμα και πουλιά. Ένας ολόκληρος βιότοπος συντηρείται ανάμεσα στις πέτρες και προστατεύεται εκεί από τον καυτό καλοκαιρινό ήλιο.

Πηγή: www.tinos360.gr